در دهه‌های اخیر، کشورها به‌منظور رشد اقتصادی، افزایش صادرات، جذب سرمایه‌گذاری خارجی و ایجاد اشتغال، اقدام به راه‌اندازی ساختارهایی به نام منطقه آزاد تجاری–صنعتی و منطقه ویژه اقتصادی کرده‌اند. این دو نوع منطقه، اگرچه شباهت‌هایی دارند و در مسیر توسعه اقتصادی به‌کار گرفته می‌شوند، اما از نظر ساختار حقوقی، مقررات اجرایی، اهداف و تسهیلات ارائه‌شده تفاوت‌های مهمی با یکدیگر دارند. در این مقاله از شرکت بازرگانی آرنا تجارت فردا به بررسی دقیق تفاوت‌های میان منطقه آزاد تجاری و منطقه ویژه اقتصادی خواهیم پرداخت.
منطقه آزاد، محدوده‌ای مشخص در خارج از قلمرو گمرکی کشور است که در آن ورود و خروج کالا بدون پرداخت عوارض گمرکی انجام می‌شود. این مناطق معمولاً در نقاط مرزی، بنادر یا سواحل قرار دارند و هدف اصلی آن‌ها جذب سرمایه خارجی، تسهیل تجارت، توسعه صادرات و گردشگری و اشتغال‌زایی است.
منطقه ویژه اقتصادی نیز محدوده‌ای جغرافیایی است که با هدف حمایت از تولید داخلی، تسهیل صادرات کالاهای تولیدی و واردات مواد اولیه ایجاد می‌شود. این مناطق معمولاً در داخل سرزمین اصلی و در نزدیکی مراکز صنعتی مستقر می‌شوند و از برخی معافیت‌ها و تسهیلات گمرکی بهره‌مند هستند، اما همچنان تابع مقررات کلان کشور می‌باشند.
هر دو نوع منطقه، در راستای پیشرفت اقتصادی کشور طراحی شده‌اند، اما تفاوت در مقررات، هدف‌گذاری‌ها، مزایا و موقعیت جغرافیایی آن‌ها باعث شده نقش‌های متفاوتی در سیاست‌های کلان اقتصادی ایفا کنند. مناطق آزاد بیشتر برای جذب سرمایه و تجارت خارجی طراحی شده‌اند، در حالی که مناطق ویژه اقتصادی به‌منظور حمایت از تولید داخلی و افزایش صادرات صنعتی شکل گرفته‌اند. در نتیجه، انتخاب نوع منطقه بسته به اهداف استراتژیک دولت و ویژگی‌های جغرافیایی و اقتصادی هر منطقه صورت می‌گیرد. در ادامه به بررسی یتفاوت های این دو منطقه می پردازیم.
منطقه آزاد معمولاً در مناطق مرزی، بنادر و سواحل با دسترسی بین‌المللی قرار دارد. در حالیکه منطقه ویژه می‌تواند در هر نقطه‌ای از کشور، حتی در مراکز صنعتی و شهری، ایجاد شود.
یکی از مهمترین تفاوت‌های میان منطقه آزاد تجاری و منطقه ویژه اقتصادی در نحوه قوانین گمرکی است. در منطقه آزاد ورود کالا بدون پرداخت حقوق و عوارض گمرکی مجاز است و کالاها تا زمانی که به سرزمین اصلی وارد نشده‌اند، مشمول گمرک نمی‌شوند. اما در منطقه ویژه اقتصادی ورود کالا مشمول تخفیف‌ها یا معافیت‌های گمرکی است، اما همچنان قوانین گمرکی کشور حاکم است.
دریافت ویزا برای ورود افراد خارجی به مناطق آزاد مشمول قوانین و مقررات مرزی است اما هر فرد خارجی برای ورود به مناطق ویژه اقتصادی باید ویزا داشته باشند.
مناطق آزاد از معافیت کامل مالیاتی تا ۲۰ سال برخوردارند. در حالی که مناطق ویژه اقتصادی دارای معافیت محدود و مشروط هستند و تخفیف مالیاتی فقط برای اموال سرمایه‌گذاران ارائه می‌شود.
در مناطق آزاد امکان بهره‌گیری از نیروی کار خارجی با انعطاف‌پذیری بیشتری وجود دارد و قوانین کار نیز متفاوت است. اما در مناطق ویژه اقتصادی قوانین کار ایران به‌صورت کامل اعمال می‌شود و ضوابط استخدام تابع مقررات داخلی است.
ثبت شرکت در مناطق آزاد با فرآیندی ساده، سریع و کمتر بروکراتیک انجام می‌گیرد. اما در مناطق ویژه این فرآیند طبق قوانین رایج کشوری و با طی مراحل قانونی انجام می‌شود.
در ایران هدف اصلی از ایجاد مناطق آزاد تقویت زنجیره تامین، جذب فناوری و افزایش صادرات غیر نفتی است. به همین دلیل قوانین و مقررات حاکم بر واردات کالا در این مناطق سهل‌تر می باشد. برخی از مزایای فعالیت در مناطق آزاد تجاری ایران عبارتند از:
یکی از اصلی‌ترین مزایای مناطق آزاد، معافیت ۲۰ ساله از مالیات بر درآمد و دارایی است. این موضوع برای کارآفرینان و سرمایه‌گذاران داخلی و خارجی انگیزه بالایی برای شروع فعالیت ایجاد می‌کند. از مهمترین تفاوت‌های میان منطقه آزاد تجاری و منطقه ویژه اقتصادی همین موضوع است.
واردات کالا به مناطق آزاد بدون پرداخت حقوق گمرکی انجام می‌شود. صادرات کالا از این مناطق به خارج از کشور بدون محدودیت و بوروکراسی گمرکی رایج در سرزمین اصلی انجام می‌پذیرد. انتقال کالا از منطقه آزاد به سرزمین اصلی مستلزم پرداخت حقوق گمرکی است، اما مسیر تسهیل شده‌تری دارد.
کارفرمایان در مناطق آزاد می‌توانند با انعطاف بیشتری در زمینه استخدام، بیمه، دستمزد و شیوه‌های کاری عمل کنند. این امر باعث کاهش هزینه‌های نیروی انسانی و افزایش بهره‌وری می‌شود.
با توجه به حذف موانع ارزی، مقررات مالی و گمرکی، مناطق آزاد ایران ظرفیت بالایی برای جذب سرمایه‌گذاران خارجی دارند. ثبت شرکت با مالکیت کامل خارجی در این مناطق مجاز است.
بسیاری از مناطق آزاد ایران در مجاورت مرزهای آبی یا خشکی با کشورهای همسایه قرار دارند. این موقعیت استراتژیک، آن‌ها را به پایگاه صادراتی مؤثر به بازارهای منطقه‌ای تبدیل کرده است.
مناطق آزاد معمولاً دارای خدمات مناسب در زمینه انبارداری، حمل‌ونقل، گمرک، بانک، بیمه، اینترنت، و دفاتر خدماتی هستند که فعالیت تجاری را روان‌تر می‌کند.
قوانین منطقه آزاد برای انجام فعالیت اقتصادی با سایر نقاط کشور متفاوت چشمگیری دارد. بنابراین لازم است که پیش از تصمیم‌گیری، اطلاعات خود را تا حد ممکن درباره شرایط کسب و کار در این مناطق به‌روز کنید. برای کسب اطلاعات دقیق از مشاوران شرکتهای بازرگانی کمک بگیرید.
